Luật Khoa học và Công nghệ sửa đổi đề xuất trao toàn quyền tự chủ cho các tổ chức nghiên cứu, Nhà nước chỉ đánh giá kết quả thay vì can thiệp cách làm.
Nghiên cứu khoa học. Ảnh minh họa
Chính phủ vừa trình Quốc hội Dự án Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo vào sáng 6/5, với nội dung nổi bật là việc đề xuất trao quyền tự chủ toàn diện cho các tổ chức nghiên cứu và nhà khoa học. Theo đó, Nhà nước sẽ không can thiệp vào quá trình thực hiện, mà chỉ tập trung quản lý mục tiêu, kết quả đầu ra và hiệu quả cuối cùng của nghiên cứu.
Phát biểu tại phiên họp, Phó thủ tướng Lê Thành Long nhấn mạnh rằng cách tiếp cận này nhằm tháo gỡ nút thắt cố hữu trong cơ chế nghiên cứu khoa học – vốn lâu nay bị ràng buộc bởi các thủ tục kiểm soát chi tiết từ ngân sách đến quy trình thực hiện. Trong trường hợp dự án không đạt mục tiêu, tổ chức nghiên cứu sẽ không bị yêu cầu bồi thường, mà còn được miễn trừ trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại phát sinh cho Nhà nước trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.
PGS.TS Trần Văn Lượng – Viện trưởng Viện Chính sách và Quản lý Khoa học Công nghệ nhận định:
“Chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu là bước tiến tất yếu nếu muốn có đột phá khoa học. Việc chuyển trọng tâm từ quản lý đầu vào sang đánh giá đầu ra sẽ giúp khơi thông sáng tạo và nâng cao hiệu suất nghiên cứu.”
Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cho biết: việc trao quyền tự chủ không đồng nghĩa với buông lỏng trách nhiệm, mà là tạo điều kiện cho nhà khoa học được linh hoạt thử nghiệm, chấp nhận rủi ro có tính toán để theo đuổi các chủ đề khó, mang tính đột phá. Nghiên cứu thất bại vẫn có giá trị – đó là kinh nghiệm, là nền tảng mở hướng đi mới, tránh lặp lại sai lầm trong tương lai.
Đáng chú ý, cơ chế mới cho phép các tổ chức nghiên cứu có hiệu quả sẽ được ưu tiên cấp thêm ngân sách. Ngược lại, những đơn vị hoạt động kém hiệu quả có thể bị cắt giảm nguồn lực hoặc giải thể – một bước siết chặt trách nhiệm gắn với quyền tự chủ.
Tuy nhiên, một số ý kiến từ Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cho rằng cần làm rõ hơn tiêu chí phân biệt rủi ro khách quan với lỗi chủ quan hay vi phạm đạo đức nghiên cứu. Cũng theo Ủy ban, việc miễn trừ trách nhiệm dân sự cần có giới hạn rõ ràng để tránh lợi dụng chính sách.
Quyền sở hữu và lợi ích thương mại hóa kết quả nghiên cứu
Một điểm đổi mới lớn khác trong dự thảo luật là việc khẳng định quyền sở hữu kết quả nghiên cứu và tài sản hình thành từ quá trình này thuộc về tổ chức hoặc cá nhân thực hiện. Đặc biệt, người trực tiếp nghiên cứu sẽ được hưởng tối thiểu 30% lợi nhuận thu được từ việc thương mại hóa kết quả nghiên cứu – một tỷ lệ mang tính khuyến khích cao.
Nhà khoa học cũng được phép tham gia thành lập, điều hành doanh nghiệp khoa học và công nghệ, được hỗ trợ về thuế thu nhập cá nhân, thưởng công trình nghiên cứu và chính sách chia lợi nhuận từ các sản phẩm ứng dụng thành công.
Chính phủ đồng thời đề xuất các ưu đãi để thu hút chuyên gia nước ngoài và người Việt Nam ở nước ngoài tham gia các nhiệm vụ khoa học trọng điểm, thông qua cơ chế đơn giản hóa thị thực, hỗ trợ giấy phép lao động và đãi ngộ thu nhập đặc biệt.
Song song đó, dự thảo cũng đưa ra hệ thống nguyên tắc và tiêu chí nhằm xác định “nhân tài” trong khoa học – công nghệ, làm cơ sở để có chính sách tuyển dụng, thu hút và giữ chân lực lượng chất lượng cao.
Sinh viên Khoa Khoa học tự nhiên (Trường đại học Hùng Vương) nghiên cứu, thực hành hóa sinh học (Ảnh: KT)
Lộ trình thảo luận và thông qua
Dự án Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo sẽ tiếp tục được Quốc hội đưa ra thảo luận tại hội trường vào ngày 13/5 tới đây và dự kiến sẽ thông qua trong đợt họp thứ hai của kỳ họp hiện hành.
Nếu được thông qua, luật sẽ mở đường cho một mô hình quản trị mới trong nghiên cứu khoa học tại Việt Nam – nơi mà các tổ chức và nhà khoa học được trao quyền làm chủ hành động, sáng tạo và rủi ro, nhưng đồng thời phải chịu trách nhiệm rõ ràng về hiệu quả cuối cùng.
