Trung Quốc kiểm soát tới 90% nguồn tinh chế đất hiếm toàn cầu, qua đó tạo lợi thế đáng kể trong các cuộc đàm phán thương mại với Hoa Kỳ.
Khi Trung Quốc và Hoa Kỳ nối lại vòng đàm phán thương mại mới tại London, một trong những trọng tâm hàng đầu của Washington chính là đất hiếm – nhóm khoáng sản chiến lược giữ vai trò thiết yếu trong sản xuất các thiết bị quốc phòng, xe điện, tua-bin gió và nhiều sản phẩm công nghệ cao khác. Trung Quốc hiện không chỉ là nhà khai thác lớn nhất, chiếm khoảng 70% sản lượng toàn cầu, mà còn thống lĩnh tới 90% công suất tinh chế đất hiếm – giai đoạn then chốt trong chuỗi giá trị.
Thế độc quyền này trở thành đòn bẩy địa chính trị mạnh mẽ của Bắc Kinh, đặc biệt sau khi nước này siết chặt kiểm soát xuất khẩu từ tháng 4, giữa lúc căng thẳng thương mại leo thang với chính quyền Tổng thống Donald Trump. Những biện pháp hạn chế này đã làm dấy lên lo ngại sâu sắc tại Mỹ, Châu Âu và nhiều khu vực khác, nơi các tập đoàn công nghiệp cảnh báo nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu nếu Trung Quốc không nới lỏng các quy định hiện hành.
“Trung Quốc đã phát hành một số đơn xuất khẩu, nhưng với tốc độ rất chậm, chưa đáp ứng được nhu cầu cấp bách của doanh nghiệp,” Giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia Hoa Kỳ Kevin Hassett cho biết trong một cuộc trả lời CNBC.
Mặc dù Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình được cho là đã cam kết nối lại xuất khẩu trong cuộc điện đàm với Tổng thống Trump, các chuyên gia nhận định Trung Quốc khó có khả năng từ bỏ hoàn toàn lợi thế chiến lược này. Ngược lại, họ đang tận dụng nó như một công cụ mặc cả hiệu quả trên bàn đàm phán.
Hệ thống cấp phép chặt chẽ và thông điệp chính trị rõ ràng
Theo hãng thông tấn nhà nước Tân Hoa Xã, các biện pháp kiểm soát xuất khẩu không phải là “chiêu bài mặc cả ngắn hạn” mà là chiến lược dài hạn nhằm ngăn chặn việc đất hiếm bị sử dụng vào mục đích quân sự, gây đe dọa an ninh quốc tế. Trung Quốc khẳng định đây là quyền hợp pháp nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và an ninh nội địa, phù hợp với thông lệ quốc tế.
Bộ Thương mại Trung Quốc mới đây cũng phát tín hiệu sẵn sàng đối thoại và cho biết đã bắt đầu phê duyệt một số giấy phép xuất khẩu, đồng thời cam kết “xem xét nghiêm túc mối quan tâm chính đáng của các quốc gia khác”. Tuy nhiên, các doanh nghiệp nước ngoài cho biết quy trình xin cấp phép vẫn rất chậm và không đủ để ngăn chặn nguy cơ gián đoạn sản xuất.
“Chúng tôi đã cảnh báo rõ ràng về rủi ro chuỗi cung ứng, nhưng phía Trung Quốc không tỏ ra đặc biệt cấp bách trong việc tháo gỡ,” một đại diện ngành công nghiệp ô tô chia sẻ ẩn danh với NBC News.
Vì sao Trung Quốc kiểm soát đất hiếm?
Mặc dù gọi là “đất hiếm”, các nguyên tố như neodymium, xeri hay scandium không thực sự hiếm trong vỏ trái đất. Tuy nhiên, việc khai thác và tinh chế chúng lại rất phức tạp, chi phí cao và gây ô nhiễm môi trường. Trong khi Mỹ và châu Âu ngày càng siết quy định môi trường, Trung Quốc từ những năm 1980 đã đi theo hướng ngược lại – đẩy mạnh khai thác với chi phí lao động rẻ, tiêu chuẩn môi trường thấp và hỗ trợ mạnh từ chính phủ.
“Ngay từ cuối thập niên 1980, Trung Quốc đã hiểu rằng đất hiếm sẽ trở thành nguồn lực chiến lược,” Patrik Andersson, nhà phân tích tại Viện Quan hệ Quốc tế Thụy Điển nhận định.
Không chỉ dừng ở khai thác, Trung Quốc còn nắm giữ chuỗi giá trị sâu hơn – từ tinh chế đến sản xuất các linh kiện công nghiệp như nam châm đất hiếm. Điều này giúp Trung Quốc chi phối toàn diện cả về nguồn cung lẫn giá thành, đồng thời định hình xu hướng phát triển công nghệ xanh trên toàn cầu.
Đòn bẩy địa chính trị dài hạn
Trung Quốc không ngần ngại sử dụng lợi thế đất hiếm trong các xung đột chính trị. Năm 2010, nước này từng ngừng xuất khẩu sang Nhật Bản do tranh chấp lãnh thổ. Trong những năm gần đây, Bắc Kinh còn mở rộng biện pháp kiểm soát sang các khoáng sản quan trọng khác như gali, germani, antimon hay than chì – tất cả đều đóng vai trò không thể thiếu trong ngành công nghiệp bán dẫn, xe điện và năng lượng sạch.
Không chỉ dừng ở các hạn chế hành chính, Trung Quốc cũng thiết lập hệ thống giám sát mục đích sử dụng của hàng hóa xuất khẩu, yêu cầu doanh nghiệp chứng minh sản phẩm không phục vụ mục đích quân sự.
“Hệ thống này cho phép Trung Quốc không chỉ kiểm soát dòng chảy khoáng sản, mà còn lập bản đồ các điểm yếu trong chuỗi cung ứng toàn cầu,” nhà nghiên cứu John Seaman từ Viện Quan hệ Quốc tế Pháp bình luận.
Dưới góc nhìn này, ngay cả khi không cung cấp trực tiếp vật liệu đất hiếm, Trung Quốc vẫn có thể ảnh hưởng thông qua xuất khẩu các sản phẩm đầu cuối như tua-bin gió hay linh kiện công nghiệp – vốn sử dụng công nghệ do Trung Quốc kiểm soát.
Khi các nền kinh tế phương Tây nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng thay thế, thực tế cho thấy việc tách rời khỏi ảnh hưởng của Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm sẽ là quá trình kéo dài, tốn kém và đầy rủi ro. Trong ngắn hạn, đòn bẩy này tiếp tục củng cố vị thế của Bắc Kinh trong các cuộc thương lượng với Washington và các đối tác lớn khác trên bàn cờ thương mại toàn cầu.
