Sai lầm chiến lược khiến Iran rơi vào thế yếu khi phụ thuộc lực lượng ủy nhiệm và đánh giá sai ý định từ Israel và Mỹ, theo các chuyên gia.
Chỉ trong vòng chưa đầy hai năm, Iran đã đi từ cảm giác chiến thắng đến một thực tại chính trị – quân sự bấp bênh chưa từng thấy kể từ đầu thập niên 1980. Theo các cựu quan chức và chuyên gia quốc tế, nguyên nhân gốc rễ đến từ chuỗi sai lầm chiến lược kéo dài hàng thập kỷ mà Iran tự đẩy mình vào thế dễ bị tổn thương trước các đối thủ vượt trội cả về quân sự lẫn ngoại giao.
Trong bối cảnh căng thẳng khu vực lên cao sau vụ tấn công của Hamas vào Israel ngày 7/10/2023, lãnh đạo Lực lượng Vệ binh Cách mạng Iran – Tướng Hossein Salami – từng tuyên bố đầy tự tin rằng Iran cùng các đồng minh như Hamas và Hezbollah đang “trên đỉnh chiến thắng”. Tuy nhiên, thực tế đang cho thấy điều ngược lại. Salami đã thiệt mạng trong một cuộc không kích của Israel hồi tháng 6/2025, Hezbollah bị đánh tơi tả tại Lebanon, và cơ sở hạt nhân của Iran bị oanh tạc dồn dập trong khi Israel giành quyền kiểm soát bầu trời Iran.
Theo các chuyên gia, sai lầm chiến lược lớn nhất của Iran là quá phụ thuộc vào mạng lưới lực lượng ủy nhiệm như Hezbollah ở Lebanon hay Hamas tại Gaza, coi họ như “lá chắn tiên phong” thay vì đầu tư đồng đều cho lực lượng chính quy. Điều này khiến Iran bị động trước một Israel có khả năng tấn công chính xác và linh hoạt hơn nhờ vào các công nghệ tiên tiến như máy bay tàng hình F-35.
Một ví dụ điển hình là phản ứng không hiệu quả của Iran sau ngày 7/10. Israel không mở chiến dịch bộ binh như dự kiến mà tập trung tiêu diệt các chỉ huy chủ chốt của Hezbollah qua không kích và ám sát có chủ đích. Điều này làm tê liệt hệ thống chỉ huy của Iran tại Lebanon, giảm hẳn khả năng răn đe của Tehran.
Jonathan Panikoff, cựu quan chức tình báo Mỹ, nhận định: “Có một đường dây trực tiếp từ ngày 7/10 đến hiện tại. Những gì xảy ra sau cuộc tấn công đó là sự tan rã từng bước của chiến lược Iran suốt hàng thập kỷ.”
Tiếp nối sai lầm quân sự là sự cứng nhắc về ngoại giao. Iran liên tục từ chối cơ hội đàm phán hạt nhân với cả chính quyền Trump và Biden, dù được đề xuất nhiều điều khoản linh hoạt hơn. Thay vì tận dụng thời cơ, Iran lại cố trì hoãn để đòi thêm nhượng bộ, dẫn tới việc mất cơ hội khôi phục Thỏa thuận hạt nhân 2015.
Ali Vaez, chuyên gia thuộc Nhóm Khủng hoảng Quốc tế (ICG), thẳng thắn: “Iran chưa từng bỏ lỡ một cơ hội nào để… bỏ lỡ cơ hội.” Ý ông nhấn mạnh rằng, Tehran nhiều lần phản ứng sai thời điểm và sai bối cảnh khi đánh giá thấp quyết tâm từ Mỹ và Israel.
Thêm vào đó, trong khi Iran dồn lực đầu tư vào các nhóm vũ trang khu vực như một phần của “trục kháng chiến”, họ lại bỏ bê quân đội chính quy, khiến quốc gia này không có lực lượng đủ mạnh để tự vệ trong các chiến dịch lớn. Khi bị Israel không kích trên không phận nhà, Iran gần như không có khả năng phản công hữu hiệu – một minh chứng rõ ràng cho sự mất cân đối trong chiến lược an ninh.
Không chỉ thất thế về quân sự, Iran còn ngày càng cô lập về ngoại giao. Các đối tác truyền thống như Syria đang rút dần ủng hộ sau khi chế độ Assad bị lật đổ. Mối quan hệ “chiến lược” với Nga cũng không giúp ích nhiều khi Moscow không sẵn sàng viện trợ quân sự, dù Iran đã cung cấp hàng nghìn UAV Shahed cho chiến trường Ukraine.
Cuối cùng, Iran còn để mất kiểm soát không phận sau khi hệ thống radar và phòng không nhập từ Nga bị Israel phá hủy trong một chiến dịch càn quét kéo dài hai tuần. Đây là lời cảnh tỉnh lớn cho niềm tin mù quáng vào liên minh với Nga, vốn chỉ mang lại lợi ích hạn chế về mặt quân sự.
Karim Sadjadpour thuộc Quỹ Carnegie nhận định trên mạng xã hội rằng: “Tất cả hàng chục năm đầu tư vào tên lửa, hạt nhân và phòng thủ của Iran giờ đã tan biến sau 12 tháng chiến tranh khu vực và 12 ngày bị tấn công ngay trong lãnh thổ mình.” Điều này cho thấy, các sai lầm chiến lược đã khiến Tehran đánh mất gần như toàn bộ thế mạnh mà họ từng sở hữu tại Trung Đông.
