Cột sắt Delhi 1.600 năm tuổi tại Ấn Độ khiến giới khoa học kinh ngạc vì chưa từng bị gỉ dù phơi mưa nắng. Bí mật nằm ở kỹ thuật luyện kim cổ xưa.
Tại một góc yên tĩnh của tổ hợp di tích Qutb Minar – Di sản Thế giới được UNESCO công nhận tại thủ đô New Delhi, Ấn Độ – tồn tại một cột sắt cao 7,2 mét nặng gần 6 tấn đã thách thức thời gian suốt hơn 1.600 năm mà không hề bị gỉ. Điều kỳ lạ này từ lâu đã trở thành một trong những câu đố lớn nhất đối với giới khoa học và lịch sử.
Cột sắt Delhi, còn được gọi là “Iron Pillar”, nằm ngay trong sân nhà thờ Hồi giáo Quwwat-ul-Islam – một phần của quần thể Qutb Minar được xây dựng từ thế kỷ 13. Tuy nhiên, theo các nhà sử học, bản thân chiếc cột này có thể đã tồn tại từ thế kỷ thứ 5, tức là còn lâu đời hơn cả quần thể kiến trúc bao quanh. Sự tồn tại bền bỉ của nó, bất chấp khí hậu khắc nghiệt, nhiệt độ cao và mức độ ô nhiễm không khí ngày càng gia tăng tại Delhi, đã khiến du khách lẫn các nhà nghiên cứu không khỏi trầm trồ.
Thông thường, bất kỳ cấu trúc kim loại nào khi tiếp xúc lâu dài với không khí và độ ẩm đều sẽ bị oxi hóa, dẫn đến hiện tượng gỉ sét. Tháp Eiffel nổi tiếng của Pháp, chẳng hạn, cần được sơn bảo vệ định kỳ để ngăn ngừa tình trạng này. Nhưng cột sắt Delhi lại là ngoại lệ đặc biệt.
Ngay từ năm 1912, các nhà khoa học Ấn Độ và quốc tế đã bắt đầu nghiên cứu hiện tượng đặc biệt này. Tuy nhiên, phải đến năm 2003, nhóm nghiên cứu từ Viện Công nghệ Ấn Độ (IIT) tại Kanpur mới công bố lời giải thích khoa học thuyết phục trên tạp chí Current Science. Theo đó, cột sắt được chế tác từ sắt rèn (wrought iron) chứa hàm lượng phốt pho cao (xấp xỉ 1%) nhưng lại không có lưu huỳnh và magie – các thành phần phổ biến trong sắt hiện đại.
Điểm then chốt là kỹ thuật rèn cổ đại – được gọi là “hàn rèn” (forge-welding) – đã được các nghệ nhân xưa sử dụng để đúc nên chiếc cột. Phương pháp này cho phép giữ nguyên hàm lượng phốt pho cao trong quá trình rèn, góp phần tạo ra lớp bảo vệ bề mặt tự nhiên. Giáo sư R. Balasubramaniam – chuyên gia khảo cổ luyện kim – khẳng định rằng chính kỹ thuật này, cùng với sự hiện diện của hợp chất “misawite” gồm sắt, oxy và hydro hình thành trên bề mặt cột, đã tạo ra một màng bảo vệ gần như bất hoại trước môi trường.
Bên cạnh giá trị khoa học, cột sắt này còn mang nhiều lớp nghĩa văn hóa và huyền thoại. Nhiều tài liệu cho rằng nó được dựng nên dưới thời vua Chandragupta II (thế kỷ 4–5) như một biểu tượng chiến thắng, ban đầu được đặt tại đền Varah ở Udayagiri (thuộc bang Madhya Pradesh ngày nay) để thờ thần Vishnu. Người ta tin rằng trên đỉnh cột từng có tượng thần điểu Garuda – vật cưỡi của Vishnu, dù hiện nay đã không còn.
Một giả thuyết khác do nhà hoạt động di sản Vikramjit Singh Rooprai đưa ra cho rằng, cột có thể từng phục vụ mục đích thiên văn học dưới thời nhà thiên văn nổi tiếng Varāhamihira, người đã soạn ra tác phẩm “Surya Siddhanta”. Ông cho rằng cột sắt có thể từng được dùng làm công cụ xác định vị trí thiên thể, và đã được mang đến Delhi để tiếp tục nghiên cứu sau khi Varāhamihira di chuyển tới đây.
Ngoài ra, các ghi chép lịch sử cũng nhắc đến những vị vua như Anangpal thuộc triều đại Tomar hay các vị vua Hồi giáo như Iltutmish và Qutbuddin Aibek là người đã dời cột về vị trí hiện tại. Trong tác phẩm sử thi “Prithviraj Raso” của nhà thơ triều đình Chand Bardai, cột sắt được mô tả như chiếc đinh cắm xuống giữ trái đất không bị sụp đổ khỏi móng vuốt thần rắn Sheshnag. Khi vua Anangpal bất chấp lời khuyên can và nhổ cột lên, nền đất phía dưới đỏ au như máu, khiến người dân hoảng sợ và nhanh chóng hạ cột trở lại – nhưng không chắc chắn, khiến nó lỏng lẻo. Từ đó, theo truyền thuyết, cái tên “Dilli” (Delhi) ra đời, như một cách chơi chữ từ “Dhilli” nghĩa là “lỏng lẻo” trong tiếng Hindi.
Trải qua hàng thế kỷ biến động, di tích vẫn trụ vững như một biểu tượng của trí tuệ và kỹ nghệ cổ xưa Ấn Độ. Cột sắt hiện nay được rào chắn bởi Cục Khảo cổ Ấn Độ (ASI) để tránh hư hại do du khách tiếp xúc quá nhiều. Dẫu vậy, truyền thuyết dân gian vẫn còn đó: nếu bạn đứng quay lưng và vòng tay ôm cột sao cho hai bàn tay chạm nhau, điều ước của bạn sẽ trở thành hiện thực.
Kiến trúc sư bảo tồn Pragya Nagar nhận định rằng, bên cạnh việc trân trọng di sản, thế hệ hiện đại có thể học hỏi từ kỹ thuật luyện kim bền vững này, để phát triển vật liệu thay thế thân thiện hơn với môi trường. Theo bà, các di sản như cột sắt Delhi không chỉ đơn thuần là vật thể lịch sử, mà còn là kho tàng tri thức bản địa quý giá, có thể góp phần định hình tư duy phát triển bền vững trong tương lai.
